2-5-23, Baro. Wij zijn niet de enigen die aan liefdadigheid doen. In Tsjaad zelf doen ze het ook, alleen iets anders. Een groep jongeren in Baro had deze week iets te vieren. Ze hebben besloten om dat in hun geheugen te griffen door een put te graven bij het huis van een oude buurman. Zwaar werk, steeds dieper in een put afdalen, emmers zand omhoog trekken terwijl het bijna 50 graden is. Zielig?
15-11-2022, Mongo Omheiningen en emancipatie
De moestuinen van vrouwen zijn een groot succes en er gaat weinig mis. In Niergi sprongen er een paar kudu’s tegen een omheining aan, maar gelukkig allemaal op dezelfde plek en er hoeft maar één deel vervangen te worden. Voor de rest staan de hekwerken te glimmen in de zon en te pronken met guirlandes van drogende was. Daarachter groeien tomaten, gombo, sorrel, knollen en bonen als kool, want elke moestuin waarvoor we een omheining betalen, heeft een of meer putten. (Vandaar die guirlandes.) In die putten staat het water nu in de droge tijd nog hoog, door de hevige regenval dit jaar, maar ook door de dammen die dorpsgroepen in 2022 hebben aangelegd. Het grijpt als kleefkruid in elkaar.
De verbouw van groenten is de ideale activiteit voor het droge seizoen, als de gierstoogst binnen is. Aanvragen voor omheiningen blijven dan ook binnenkomen uit tientallen dorpen in de Guera. Waarom zijn ze opeens nodig? Om twee redenen: 1) vroeger verbouwden vrouwen wat ingrediënten voor hun dagelijkse “saus’ op een paar vierkante meter naast hun hut. Maar dorpen raken voller en de vraag naar groenten neemt enorm toe. Vrouwen vragen daarom een grote lap grond aan het dorpshoofd, een stukje buiten het dorp, waar permanent toezicht op hun geiten en andere dieven niet mogelijk is. 2) De Tsjaadse bevolking groeit razendsnel en steeds meer nomaden komen met grote kuddes kamelen en schapen zoeken naar vers groen.
Het ontginnen, het graven van een put en een sleuf voor de verankering van de omheining doen de vrouwen als groep, maar daarna is hun perceel hun eigen zaak.
In onze aanvraag voor omheiningen schreven we dat het uiteindelijk gaat om emancipatie. Dus ik ben aan het natrekken of het echt zo werkt. “Waar heb je de inkomsten aan besteed?”
Het begint altijd met “suiker, pannen, schoolgeld voor de kinderen, schoenen… “ Vaak wordt benadrukt dat de gierstvoorraad van het gezin niet hoeft te worden aangesproken. Heel belangrijk, want wie aan het eind van de droge tijd gierst moet bijkopen om te eten is heel duur uit.
De beste verhalen komen steeds aan het eind. Sadiya (18 jaar) heeft gombo gekweekt, gedroogd en verkocht. Van de opbrengst kocht ze drie geiten. Twee daarvan kregen kleintjes. Toen had ze er zes, maar voor Kerst is er vast al een verkocht. Haar voorlopige doel: haar uitzet. Ze zal veel inspraak hebben in de keuze van een echtgenoot. Andere vrouwen huurden van hun winst dagarbeiders in, dwz jonge mannen, voor het oogsten van hun pinda’s.
Zo gaat-ie goed! De projecthouder (RK kerk) voegt nog trainingen toe over de aanplant van Morenga (plant die sinds enkele jaren de hoofden van FAO, onderzoekers en consumenten op hol brengt, maar ook lekker is) en Angolabonen. In elkaars buurt versterken ze elkaars groei. Aandacht 2023: meer bomen rond de omheiningen.
12-12-22, Mongo. Gouden team Mongo.
De duurste projecten die we (voor een goed deel) financieren zijn moestuinen en dammen die water vasthouden in de Guéra, middenin Tsjaad. Die activiteiten zijn aangeslingerd door de Italiaanse pater Franco (84, sinds zijn 24e in Tsjaad). Voor het “veldwerk” heeft hij al ruim zes of zeven jaar een gouden team, twee mannen met wie ik ook met enorm plezier samenwerk, Khadam Daouro en Madas Allamine.
Khadam (49) is de man met bril. Eigenlijk is hij hoofd van de bibliotheek van een soort hbo-school, maar die is van veel staken overgegaan naar niet-functioneren-zonder-te sluiten. Komt goed uit, want Khadam is een technicus en terreinman in hart en nieren. Hij berekent benodigdheden aan cement, staaldraad, pikhouwelen etc, koopt in, levert af, en houdt zicht op het graaf- en constructiewerk van de aanvragers zelf.
Hij is Moslim, net als 95% van de mensen hier, dus ik vroeg hoe Franco en hij elkaar ontmoet hebben. In 2002 heeft hij met anderen een vereniging opgericht om de woestijn tegen te houden en inkomsten uit landbouw te vergroten door bomen te planten. “Dat is ook waar het “père” (pater) om gaat. In het begin hielp hij ons met kleine bedragen, later gingen we steeds meer samen werken.”
Nu is Khadam vaste zzp-er voor het katholieke project. Hij is de eerste die het doorheeft als een leverancier te veel wil vragen, als er slordig wordt omgesprongen met materialen die de kerk doneert voor de aanleg van dammen of moestuinen, en ook als Franco’s planning voor tournées inefficiënt is. Hij heeft een hekel aan verspilling en corruptie. “En zo wil ik werken, normaal! Iedereen weet dat de Kerk niet vals speelt, geen wapens vervoert of andere ongein. Bij controles op weg naar Ndjamena mogen we altijd doorrijden, langs de rij auto’s die gefouilleerd worden, door het logo Eglise de Mongo.”
Madas (ca 30) viel op als jong lid van de RK kerk in Baro. Sinds vorig jaar hebben zijn onvermoeibare hand-en-spandiensten voor de projecten van pater Franco hem een contract opgeleverd, voorlopig voor twee jaar. Als “animateur” maakt hij afspraken met vrouwengroepen over omheiningen, cursussen, de voorraad water; met dorpshoofden over toewijzing van land en de organisatie van werk aan dammen. Voor geen van beiden bestaat een werkdag uit uren, ze bestaat uit afspraken, bezoeken en kleine dienstverleninkjes die daar uit voortvloeien. De agenda van dit alles zat tot nu toe vooral in de hoofden van de twee en dat is steeds goed gegaan, maar we zijn bezig om de planning te professionaliseren, met het oog op de toekomst.
Toekomst is een onderwerp waar Madas anders mee omgaat dan veel Tsjadianen. Hij had er nooit over opgeschept, maar toen ik hem gisteren (tijdens een clandestiene autorijles) vroeg hoe het gaat met zijn autowasserijbedrijfje (een waterpomp naast een poel, zeep en twee jongemannen), vertelde hij:
“ik heb dit jaar schapen gekocht van het deel van mijn salaris dat pater Franco vooruit heeft betaald. Dat is beter dan het op de bank zetten. In april verkoop ik ze, dat levert dan 500.000 Fcfa (750 euro) op. Samen met de winst van sesam die ik goedkoop heb gekocht en in april zal verkopen, en met hopelijk een nieuwe vooruitbetaling van een deel van mijn salaris voor 2023, wil ik over een paar maanden een tractor kopen. Als ik een goede conducteur vind, levert de verhuur daarvan in twee jaar voldoende op om een vrachtwagen te kopen. Dan wil ik groenten en sesam verkopen in het oosten van Tsjaad. Daar liggen enorme kansen. Nu komen Soedanese handelaren helemaal naar hier om oogsten op te kopen. Als we een deel van die handel in eigen handen nemen, profiteer ik daar niet alleen van. Alle vrouwen in de regio die nu moestuinen aanleggen en nieuwe technieken leren kunnen dan een nieuwe markt aanboren.”
Wat een verschil met de verzuchting van anderen die je van ver ziet aankomen: “Ah ja, ideeën genoeg… als ik de middelen maar had…” Die weten niet dat dat nou juist mijn vluchtsignaal is. Maar Madas: “Het geeft voldoening te merken wat we zelf kunnen bereiken. Vraag me af en toe maar hoe het gaat, dat motiveert me.”
Naast zijn werk zit hij in de kerkeraad en een paar keer per jaar gaat hij met een groep jongeren naar de gevangenis om daar te bidden met gevangenen. (Juridische steun komt van anderen, morgen spreek ik daarover iemand.)
Voor wie zich zorgen maakt over de verdeling van aandacht van Madas en Khadam tussen het werk waarvoor Franco ze betaalt en hun eigen activiteiten: hun energie – ook die van pater Franco – is fenomenaal. Wie in Tsjaad ondanks een jaarlijkse dosis malaria, oververhitting en talloze onbenoemde ziekten overleeft, heeft paardenkracht.
24-11-2022, Mongo. Botol’s project voor mentaal gehandicapten.
Hawa, de volwassen dochter van de vrouw hiernaast is psychisch in de war. Maar het was erger. De ene dag verstopte ze zich, de volgende rende ze rond op straat, schreeuwend, dreigend. Ze mag nog blij zijn dat ze op zulke dagen niet werd vastgebonden. Ze wilde zich niet wassen en met niemand praten. Buren scholden haar uit, ook haar moeder leefde geïsoleerd. Twee broers hebben hun moeder en zus in de steek gelaten. Verhuisd, niemand weet waar naartoe. Misschien denken ze net als zovelen dat Hawa’s aandoening het gevolg is van een vloek die generaties geleden over de familie is uitgeroepen en proberen ze daar aan te ontkomen. Hoe dan ook, moeder en dochter hebben het niet makkelijk. Maar Hawa is een van de patiënten die sinds juli regelmatig bezoek krijgen van sociaal werker Botol (hier op de voorgrond) en Abel. Ten eerste hebben die ervoor gezorgd dat Hawa een gespecialiseerde arts heeft opgezocht in het ziekenhuis van Mongo, met wie ze samenwerken Die heeft een kalmerend middel voorgeschreven en dat werkt. Hawa doet een beetje raar, maar soms wil ze met anderen praten en nu in november gaat ze bijvoorbeeld “gewoon” met haar moeder mee om de pinda’s te oogsten. Dat was jaren niet gebeurd en het komt erg goed uit, want andere inkomsten heeft de moeder niet.
Alleen snoepte Hawa soms een extra pil (als ze niet alles weigerde) en moeder nam er vorige week ook één, toen ze zich wat slapjes voelde. Dat illustreert wat mensen van medicijnen weten. Botol lacht: “Die moeder heeft haar les wel geleerd, want ze was die dag zó moe, vertelde ze.” En: “Daarom is het belangrijk dat we hen blijven bezoeken. En we hebben natuurlijk afgesproken dat de moeder voortaan de pillen beheert.”
Als alles goed gaat, kunnen ze Hawa 25 euro geven om een handeltje voor de deur te beginnen in suiker, snoep, zeep, dat soort dingen, zodat ze haar medicijnen kan blijven betalen.
Terwijl ik daar met die jongens zit, gaat Botol’s telefoon. Bij zijn huis heeft zich een andere patiënt gemeld. We rijden er naartoe en vinden een jong meisje dat aan epilepsie lijdt. In goede samenwerking met het ziekenhuis begeleiden Botol en Abel nu 16 patiënten en hun families.
Ik ben razend benieuwd hoe het verder gaat. Hulp aan mentaal zieken is een primeur voor heel Tsjaad en het zal jaren duren voor de angst en vooroordelen zijn overwonnen. Dat het begin hier gemaakt is, in het afgelegen Mongo en door deze jongens… wow. De twee moeten nog veel leren. Ze worden daarbij begeleid door Geeske Zijp, die sinds 1993 in de regio werkt voor de Leprazending en meer inzicht heeft in dit soort werk dan 30 ngo’s bij elkaar. Hun taakverdeling is helder: Botol doet het sociaal werk, en omdat hij blind is, doet Abel de administratie en rijdt de brommer waarmee ze Mongo doorkruisen. Gaaf stel.
14-11-22, Ndjamena. Overstromingen en succes
Eerst maar het slechte nieuws, dat eindigt straks makkelijker. De politieke situatie is slechter dan ik van afstand had begrepen. Ook het drama van overstromingen had ik me niet zó erg voorgesteld. Vorig jaar was het hier te droog, nu hebben maandenlange hevige regens huizen en levens verwoest. Vooral in de hoofdstad Ndjamena zijn huizen die niet op een plint van cement waren gebouwd volkomen opgelost in het niets. Tot modder ineengezakt en weggevoerd door het water, met de meeste bezittingen en papieren van de bewoners. Binnen een uur stond het op sommige plaatsen meters hoog. Van hele wijken is geen spoor te zien. Een foto heeft geen zin, je ziet alleen een meer.
Waar zijn de mensen gebleven? Honderden hutje-mudje bij elkaar tussen afscheidingen van lappen op een droog terrein in Wallia, het ergst getroffen deel van de stad. Velen bij familie. Anderen op het terrein van Medisch Centrum Wallia.
Hier begint het betere nieuws. Dit medisch centrum is amper twee jaar geleden opgezet door parochianen en andere bewoners van de wijk, zonder enige hulp van buiten. En het draait zo goed, dat ze niet eens hulp willen. Het initiatief was van Pierre Ngolsou, al 30 jaar de vriend die me vaak ophaalt van het vliegveld. Samen met de parochiepater overtuigde hij een paar honderd mensen om voor de bouw van het centrum bij te dragen wat ze konden. Een enkeling gaf zo’n 1000 euro, anderen 7 euro en elk bedrag daartussen. Ze begonnen met een verpleger en een laborant, een spreekkamer, een ruimte voor de analyse van bloedtests en een open ruimte met dak waar bijvoorbeeld malariapatiënten (driekwart van de zieken) meteen een infuus kunnen krijgen en uitrusten onder het toeziend oog van een verpleger
De moeder van een meisje met malaria: “De zorg is sneller en goedkoper dan in het ziekenhuis. Bovendien hoeven we geen taxi naar het ziekenhuis te betalen.”
Maar Pierre had me verteld dat de laborant en de inmiddels vijf verplegers betaald worden uit de opbrengst van de zorg en iets meer verdienen dan hun collega’s in overheidsziekenhuizen. En dat de nieuwe verloskamer, apotheek en ziekenzaal betaald zijn uit de winst. Hoe kan dat dan?! Pierre: “Het zou overal moeten kunnen, als er maar geen geld achterover wordt gedrukt.”
De gediplomeerde verplegers zijn dolblij en gemotiveerd. Wie in Tsjaad niet behoort tot een kleine etnische groep van geprivilegieerden heeft weinig kans op werk. Hier dus wel.
En nu vangt het Centrum op zijn terrein 150 dakloze gezinnen op, die hier iets meer ruimte hebben dan veel lotgenoten. Ze wonen onder bomen en hangen ’s nachts een muggennet aan stokken in de grond. Unicef heeft zeep en latrines achter zeildoek gedoneerd, World Food Program gaf olie en meel. Het medisch centrum heeft een noodfondsje gereserveerd en verzorgt de zieken (malaria, tyfus etc) gratis. Dankzij losse giften van vrienden konden we daar wel iets aan bijdragen.
Intussen ben ik 700 km verderop in Mongo. Volgende keer over het wonderbaarlijke sociaal werk van Abel en zijn vriend Botol.
10 okt 2022. Transitie.
Na de afsluiting van een Nationale Dialoog die alleen in naam Inclusief en Soeverein was, is er een eind gekomen aan de regering van de Militaire Transitieraad. Maar niet aan de regering van het staatshoofd, generaal Mahamat Idriss Deby. Hij is nu president van de Transitie Raad, die twee jaar de tijd heeft om verkiezingen te organiseren en een referendum uit te schrijven over de vorm van de Republiek (federaal of eenheid).
De Afrikaanse Unie noemt de benoeming van Deby ongrondwettelijk. Belangrijke politieke en maatschappelijke groepen waren niet bij de Dialoog betrokken, omdat ze geen toegang kregen (verschillende vakbonden en mensenrechtenorganisaties) of wilden (o.a. de oppositiepartij Les Transformateurs) of omdat ze zich zelf terugtrokken (zoals de Katholieke kerk).
13 aug 2022. De leukste rubriek in tijdschriften: Voor en na. Hier de dam van Zourni voor en na de regen, in april en in augustus 2022. Dankzij de dam blijft de regen die deze maanden valt in het gebied. Tussen het groen staat Madas Allamine, die de bewoners van ongeveer 20 dorpen helpt met de organisatie van hun werk aan dammen en moestuinen. Hij appt: “Het regent heel hard dit jaar. Maar alle dammen houden het nog en daaromheen is er geen erosie. Heel veel dank aan onze vrienden daar. Zonder hun hulp had dit niet gekund.”
9 augustus 2022. Op het nippertje. In oktober loopt officieel de transitie periode af, waarna de militaire regering de macht zou moeten overdragen. Daar zal het niet van komen, maar de Nationale Dialoog lijkt op 20 augustus eindelijk te beginnen, nu 40 van de 58 “politico-militaire” (rebellen) bewegingen een vredesakkoord met de interim regering hebben gesloten. Maar wie nemen er verder aan deel aan de Dialoog, hoe worden vertegenwoordigers van maatschappelijke instellingen en groepen gekozen, en wat gaan ze bespreken? Dat ligt allemaal nog niet vast. De Dialoog dreigt vooral een Deal te worden tussen de militairen aan de macht en de gewapende rebellen, en een bron van frustratie voor vele anderen.
5 juni 2022. Wrang. Nu de wereld zich zorgen maakt over het graan dat in Oekraïne blijft liggen, en de VN Voedsel Organisatie waarschuwde voor honger in west en centraal Afrika, heeft de Tsjaadse overheid eind mei een “voedselnoodtoestand” uitgeroepen. Een wrange, politieke actie, over de rug van de armsten. Want tarwe (brood) eet alleen de elite in Tsjaad. Maar het jaarlijkse seizoen – van juni tot aan de nieuwe oogst – van schreeuwend hoge voedselprijzen is aangebroken. De armsten zijn inderdaad ondervoed, niet door de oorlog in Oekraïne, maar door droogte en onveiligheid in eigen land, waar de regering geen antwoord voor zoekt.
23 mei 2022. De voorzitter van Wakit Tama, advocaat Max Loalngar, is opgepakt na een anti-Franse manifestatie in N’djamena zaterdag 19 mei. Wakit Tama protesteert tegen de Franse politiek die de militaire regering in Tsjaad gedoogt. Hij is de vijfde oppositieleider die de afgelopen maanden in de gevangenis terecht is gekomen.
10 mei 2022. Politiek staat stil, vrouwen gaan vooruit. Vandaag zou de uitgestelde Nationale Dialoog beginnen. Dat hij alweer werd uitgesteld verbaasde niemand. In Ndjamena roepen oppositiepartijen, verenigd in Wakit Tama, op tot protest. In de rest van het land hebben de meeste mensen zich er al bij neergelegd dat het land de komende tijd “geregeerd” wordt door militairen. Het maakt helaas weinig uit. Een van de grootste problemen in heel Tsjaad zijn de steeds ernstiger conflicten om landbouwgrond en grond om vee te laten grazen. Begin mei vielen er in de Guera drie doden bij zo’n conflict tussen verschillende gemeenschappen van landbouwers. De vruchtbaarheid van grond zien te behouden, en door efficiëntere technieken zoveel mogelijk doen met de beschikbare grond, dat is de strategie van de vrouwengroepen die we steunen bij hun werk aan moestuinen.
13 februari 2022. Bij Gourbiti begon de aanleg van een nieuwe dam tegen erosie. Mannen en vrouwen uit het hele dorp hakten daarvoor de stenen en vlochten netwerk van roestvrij staal. Dit gebed om zegen werd bijgewoond door katholieke boeren en even later woonden de Moslims het gebed van hun katholieke buren bij. Een traditionele “chef de terre” had ’s ochtends al een schaap geofferd om de geesten van voorouders om hun medewerking te vragen.
27 jan 2022. Nationale Dialoog uitgesteld
Het begin van de Nationale Dialoog, die in november was gepland, is opnieuw uitgesteld, nu tot 10 mei 2022. Dat werd vandaag bekend gemaakt na gevechten in Abeche, waar de bevolking protesteerde tegen een politieke aanstelling door de Militaire OvergangsRaad. Het ziet er steeds minder naar uit dat de militaire regering (zeg junta) de macht uit handen zal willen geven, zomin als de militairen dat van plan zijn die recent in Mali, Sudan, Guinee, Gambia en Burkina Faso burgerregeringen naar huis stuurden. In die landen gebeurde dat met instemming van grote delen van de bevolking. Het is cynisch om te constateren, maar voor de meeste Tsjadianen maakt het op korte termijn ook niet veel uit wie er de baas is. De “democratische” regeringen van de laatste 40 jaar hebben ongelooflijk weinig voor hen gedaan. Steeds meer burgers, oudercomités, kerkgemeenschappen organiseren nu bijvoorbeeld zelf scholen en gezondsheidscentra.
KAARTJES UIT TSJAAD over onderwijs, bomen planten en dammen tegen erosie.
POLITIEK
(12-1-22) In april 2021 werd president Idriss Deby vermoord, tijdens een aanval op de regering door rebellen.
Voor de bevolking heeft dat niet veel veranderd
Wijzend op de dreiging van chaos en van Boko haram in buurland Nigeria, nam een Militaire TransitieRaad (CMT, 15 generaals olv Deby’s zoon Mahamat) de macht. Daarmee bleef die macht bij een aantal verweven families uit de provincies Borkou, Ennedi en Tibesti, die al 45 jaar de dienst uitmaken. De CMT beloofde een Nationale Dialoog te houden en na 18 (hooguit 36) maanden verkiezingen te organiseren. De Dialoog start in februari 2022 en bijna iedereen – rebellenbewegingen, politieke partijen, verbannen en gevluchte politici – doet mee. Maar nog maar weinigen geloven dat Mahamat Deby of de CMT de macht uit handen wil geven.
De problemen blijven groot
– De vraag is nu hoe groot de wanhoop daarover is, enerzijds binnen de familie van de voormalige president (incl rebellenbewegingen of “politico-militaires”), anderzijds bij bevolkingsgroepen in de rest van het land die in de loop van de jaren steeds minder kans hebben overgehouden op banen, veiligheid en rechtszekerheid. De laatsten hebben geen wapens, maar velen hebben in de afgelopen maanden aansluiting gezocht bij rebellengroepen in het noorden en bij de huurlingen van de Russische Wagner-groep in de Centraal Afrikaanse Republiek, ten zuiden van Tsjaad. In januari ’22 werd bekend dat ook generaal Mahamat Deby contact heeft gezocht met de Russen. Dat is o.m. verontrustend voor Frankrijk, dat zijn grip op heel Franstalig West-Afrika ziet afbrokkelen. Verwacht wordt dat Frankrijk (en de EU) er alles aan zal doen om de “rust” in Tsjaad te bewaren; dat het daarom de CMT en Mahamat Deby zo lang mogelijk zal steunen, ten koste van wat er aan democratie over was.
– Vruchtbaar land en grond om vee te weiden worden nog schaarser. Conflicten om grond nemen toe en raken steeds meer verbonden met etnische conflicten. Jaarlijks vallen daarbij tientallen slachtoffers.
– In 2022 zullen voedingsmiddelen voor velen te duur zijn. In de Guéra, waar Denkend aan Tsjaad vooral werkt, was de oogst in 2021 goed, maar in de rest van het land en in buurlanden niet. De prijs van gierst is vier maanden later al verdubbeld.
– De staat faalt ernstig op het gebied van rechtspraak, onderwijs, gezondheidszorg, bescherming van eigendom en veiligheid, enz.
Zie hier het debat (Frans) tussen twee politici en twee vooraanstaande pacifisten in Tsjaad op 27-4-2021.
